سوره بقره آیه 61

. وَ اِذْ قُلْتُمْ یا مُوسى لَنْ نَصْبِرَ عَلى طَعامٍ واحِدٍ فَادْعُ لَنا رَبَّكَ یُخْرِجْ لَنا مِمّا تُنْبِتُ الْاَرْضُ مِنْ بَقْلِها وَ قِثّائِها وَ فُومِها وَ عَدَسِها وَ بَصَلِها قالَ اَتَسْتَبْدِلُونَ الَّذى هُوَ اَدْنى بِالَّذى هُوَ خَیْرٌاهْبِطُوا مِصْرَاً فَاِنَّ لَكُمْ ماسَئَلْتُمْ وَ ضُرِبَتْ عَلَیْهِمُ الذِلَّةُ وَالْمَسْكَنَةُ وَ باؤُ بِغَضَبٍ مِنَ اللَّهِ ذلِكَ بِاَنَّهُمْ كانُوا یَكْفُرُونَ بِآیاتِ اللَّهِ وَ یَقْتُلُونَ النَّبِیّینَ بِغَیْرِ الْحَقِّ ذلِكَ بِما عَصَوْا وَكانُوا یَعْتَدُونَ.

ترجمه

61. و [نیز] هنگامى را [بیاد آورید] كه گفتید: «اى موسى! ما [دیگر] هرگز بر یك [نوع ]خوراك تاب نخواهیم آورد؛ بنابراین، از خداى خود بخواه تا از آنچه زمین - از سبزیجات، خیار، سیر، عدس و پیاز - مى رویاند، براى ما برویاند!» [موسى ] گفت: «آیا بجاى چیز بهتر، خواهان چیز پست ترید [و خوراك بهتر را با پست تر عوض مى كنید]؟ [اینك كه در این اندیشه اید، ]پس [بكوشید تا از این بیابان نجات یابید و] به شهرى فرود آیید؛ كه آنچه را خواسته اید، [در آنجا ]براى شما [فراهم ] است.» و [به كیفر ناسپاسى دربرابر نعمتها، نشان ] خوارى و نیاز بر [پیشانى ]آنان زده شد، و به خشمى از خدا گرفتار آمدند؛ چرا كه آنان به نشانه هاى خدا كفر مى ورزیدند، و پیامبران را بناحق مى كشتند. این [شقاوت و نگونسارى آنان ] از آن جهت بود كه [دربرابر ]خدا عصیان مى ورزیدند و [از مرزهاى مقررّات او ]تجاوز مى كردند.

تفسیر

قرآن پس از ترسیم نعمتهاى گوناگون مادّى و معنوى براى بنى اسرائیل، ناسپاسى و كفر آنان و كيفر طبيعى عملكرد زشت و ناهنجارشان را در این آيه شريفه، براى عبرت دیگران به تصوير مى كشد و مى فرمايد:

«و اذ قلتم یا موسى لن نصبر على طعامٍ واحدٍ»

و [بیاد آورید] هنگامى را كه گفتید: اى موسى! ما هرگز به یك نوع غذا نمى توانيم بسنده كنيم و تاب بیاوريم

روشن است كه منظور از گويندگان این مطلب، پدران و نیاكان یهودیان عصر پیامبر (ص) بودند، نه خود آنان.

چرا؟

با نگرش به آیاتى كه گذشت، روشن مى شود كه غذاهاى آنان یكنواخت نبود، بلكه متنوّع بود؛ و «مَنّ» و «سلوى» بر آنان فرود مى آمد. پس چرا آنان از یكنواختى غذاگله مى كردند؟

پاسخ

بعضى گفته اند: درست است كه غذاى روزانه آنان یكنواخت نبود، امّا همان غذاها و خوردنيهاى متنوّع روز دیگر نیز بر سفره آنان مى آمد.

و برخى دیگر گفته اند: هنگامى كه آنان به كیفر مستى و نافرمانى، در آن دشت بیكرانه سرگردان شدند، نخست غذایشان «منّ» بود؛ و پس از درخواست تنوّع در خوراك از موسى (ع)، «سلوى» نیز برايشان فرود آمد.

«فادع لنا ربّك یخرج لنا ممّا تنبت الارض من بقلها و قثّائها و فومها و عدسها و بصلها»

پس خدايت را براى ما بخوان تا از آنچه زمين از سبزیجات، خیار، گندم، عدس، پیاز و دیگر ميوه ها و دانه ها مى رویاند، براى تغذیه و بهره ورى ما برویاند

گروهى بر این انديشه اند كه انگيزه این بهانه جويى و تقاضا این بود كه بنى اسرائيل پس از سرگردانى در آن دشت، هرچند رو به سوى خدا آوردند و توبه كردند و خدا ابر را سایبان آنان ساخت و «مَنّ» و «سلوى» بر ایشان فرو فرستاد، با همه این نعمتها از زندگى يكنواخت خسته شدند و مى خواستند كه به شهر و زندگى در آنجا باز گردند؛ كه پاسخ آمد: به شهرى فرود آیید كه آنچه مى خواهيد، براى شما فراهم است.

دسته اى دیگر گفته اند: علّت خستگى آنان این بود كه هماره غذاى آماده و زندگى راحتى داشتند؛ از این جهت گفتند: دیگر تاب و توان این شرايط خوب و آماده را نداريم. از خدايت بخواه از روييدنيهاى گوناگون زمين براى ما برویاند تا براى گردآورى آنها، به كمك يكدیگر و تلاش و تحرّك نیاز پيدا كنيم.

قال أتستبدلون الّذى هو ادنى بالّذى هو خیرٌ»

موسى یا خداى او گفت: آیا بر آن هستید نعمتهایى را كه بى هیچ رنج و زحمتى بر شما فرود مى آید، از دست بدهید و درعوض به چیزهایى دست یابید كه براى فراهم آوردن آنها باید به تلاش و كوشش برخیزید و خود را به رنج و فشار افكنید؟

یا: بر این انديشه پوچ هستيد كه نعمتهاى گرانبها را ازدست بدهيد و نعمتهايى را كه ازنظر ارزش فروترند، جایگزین آنها سازید؟

در اينكه این خواسته بنى اسرائيل، ناپسند بود یا پسنديده، دیدگاهها متفاوت است:

1. برخى معتقدند كه خواسته آنان، روا و درست بود؛ چرا كه آنچه داشتند، نعمت خدا بود و آنان مى خواستند نعمت دیگرى داشته باشند.

2. امّا گروهى بر این باورند كه خواسته آنان نابجا و ناپسند بود و نوعى ناسپاسى؛ و به همین جهت، مورد نكوهش قرار گرفتند.

«اهبطوا مصراً فانّ لكم ماسئلتم»

منظور از «مصر» در این آيه شريفه كجاست؟

1. بعضى گفته اند: همان مصرى است كه سرزمين آنان و فرعونیان بود.

2. و برخى گفته اند منظور، بیت المقدّس است.

3. و پاره اى از دانشمندان نیز بر این انديشه اند كه «مصر» به معناى «شهر» است، و منظور از شهر در این آيه شريفه، شهر دربرابر بیابان است.

«و ضربت علیهم الذّلة والمسكنة»

روى سخن این فراز از آيه شريفه، آن گروه از بنى اسرائیل است كه پس از نجات و ارزانى شدن آن همه نعمتها به آنان، بجاى سپاس، راه بیداد را درپیش گرفتند، مقررّات روز شنبه را پايمال ساختند و به كشتار پیامبران دست زدند؛ درنتیجه، نشان خوارى و نیاز بر پیشانى آنان نواخته شد.

درمورد نشان «ذلّت» عدّه اى گفته اند: منظور از آن، همانگونه كه در قرآن آمده، پرداخت «جزیه» است: «... حَتّى يُعْطُواالْجِزْيَةَ عَنْ يَدٍ وَ هُمْ صاغِرُونَ». و برخى نیز گفته اند: منظور، همان نشان خاصّى است كه یهود باید آن را مى زدند تا شناخته شوند.

و درمورد «مسكنت» نیز نظرها متفاوت است:

گروهى آن را تهيدستى هميشگى و نیازمنديهاى گوناگون معنا كرده اند؛ و دسته اى نیز بر این انديشه اند كه منظور آيه شريفه، نیاز و فقر روحى و روانى و ارزشهاى انسانى آنان است؛ و این درست است، چرا كه پیامبر گرامى (ص) فرمود: «الغنى غنى النّفس» (غنا و ثروتمندى واقعى، بى نیازى روحى و روانى است).

«ابن زید» در این باره مى گويد: خداى عادل بدان جهت كه يهود آیات او را دروغ شمردند و پیامبرانش را كشتند، عزّت و سرفرازى آنان را به ذلّت، نعمتهاى گوناگونشان را به نگونسارى، و به كیفر عملكرد زشت و ناهنجارشان، خشنودى خویش از آنان را به خشم برآنان تبدیل ساخت.

«و باؤُ بغضبٍ من اللَّه»

و به خشمى از خدا بازگشتند

واژه «غضب» به بیان برخى، عبارت است از بدبختى و فاجعه اى كه در این جهان جايگزين خشنودى خدا و نعمتهاى او مى شود؛ و به باور برخى دیگر، كیفر و عذابى است كه انسان در سراى آخرت به سبب گناهانى كه مرتكب شده، خواهد چشید.

«ذلك بانّهم كانوا يكفرون بآیات اللَّه»

اين خشم و غضب خدا بدان دليل است كه آنان نشانه هاى خدا و آیات او را در تورات یا انجيل و قرآن دروغ انگاشتند و پیامبران بزرگش - عیسى (ع) و محمّد(ص) - را آزردند و به آنان ايمان نیاوردند.

«و یقتلون النّبیّین بغیرالحق»

و پیامبران را بناحق و ناروا كشتند

پیامبرانى چون زكریا یا يحيى و دیگران.

روشن است كه آمدن تركیب «بغیرالحق» در آیه شریفه، به این معنا نيست كه كشتن پیامبران ممكن است بحق هم صورت گيرد؛ هرگز! بلكه منظور این است كه كشتن آنان به هر بهانه و ترفندى، سخت ظالمانه و نارواست. و این آيه شريفه، بسان این آيه است كه: «وَ مَنْ يَدْعُ مَعَ اللَّهِ اِلهاً آخَرَ لابُرْهانَ لَهُ بِهِ...».

«ذلك بما عصوا و كانوا یعتدون»

اين فراز از آيه شريفه نیز به گناهان گوناگونى اشاره دارد كه برخى از آنها را آيه شريفه برشمرده است.

به هرحال، عذاب خدا و نواخته شدن مهر ذلّت و نشان نگونسارى، به دلیل عملكرد ظالمانه خود آنان است.

چگونه؟

با نگرش در آیه شریفه ممكن است این پرسش مطرح شود كه: خداى توانا چگونه به ددمنشان اجازه مى دهد پیامبران او را بكشند؟

پاسخ

پیامبران ممكن است بناحق كشته شوند، امّا هرگز ذلّت و خفّت را نخواهند پذیرفت؛ و در مقابل شكيبايى بر این سختيها و مشكلات ازسوى حق ستيزان، به مقام معنوى والاترى پر خواهند كشید. به عبارت دیگر، خداوند در این سرا به همه آزادى عمل و انتخاب داده؛ امّا هر كه كار شایسته اى انجام دهد، پاداش آن را دریافت خواهد داشت و هر كه به عمل ظالمانه اى دست یازد، كیفرش دامنگیر او مى شود. پس، خداوند به حق ستیزان قدرت انتخاب داده است. آنها مى توانند پیامبران و حق طلبان را زندانى كنند و یا بكشند؛ ولى ثمره این كار، ذلّت ظالمان و عزّت مردان حق خواهد بود.