نگاهی به سیره تربیتی امام موسی کاظم (ع)

محبت به فرزندان:

فرزندان گلهای بوستان زندگی هستند و کام تشنه آنها جز با محبت والدین سیراب نمی شود. هر نوع کوتاهی در سیراب نمودن آنها، اثری جز پژمرده شدن این گلهای معطر به دنبال ندارد. برخی والدین از نقش محبت در رشد معنوی و حتی جسمانی فرزندان خود غافلند و کمتر به اهمیت و تأثیر سحرآمیز آن توجه دارند، در حالی که محبت داروی شفابخش بسیاری دردهاست، بسیاری از ناسازگاریها و پرخاشگریهای فرزندان را با محبت می توان پیشگیری نمود. نکته مهم در محبت و عاطفه به فرزندان، اظهار و ابراز آن است، چه بسیار والدینی که فرزندان خود را زیاد دوست دارند، اما کمتر این عاطفه قلبی خود را ابراز می کنند. از بهترین شکلهای اظهار محبت، در آغوش گرفتن و بوسیدن فرزند در کودکی و هدیه دادن در نوجوانی و جوانی است. «مفضل بن عمر» نقل می کند که بر موسی بن جعفر(ع) وارد شدم، در حالی که فرزندش علی(ع) در کنارش نشسته بود و او را می بوسید. می فرمود: پدر ومادرم فدای تو باد، چقدر خوشبو و پاکیزه است بوی تو و چقدر خلقت تو پاک و طاهر است و چقدر فضل تو ظاهر است...

وفای به وعده:

وفای به وعده، حتی در برابر کفار، از صفات پسندیده و مورد توجه پیشوایان دین است. این عمل مهم در برخورد با کودکان اهمیت بیشتری دارد. کودکان جز به تحقق وعده والدین نمی اندیشند، در وفای والدین تردید ندارند و همواره به انتظار لحظه موعود می نشینند، هرگونه تأخیر و تخلف در وفای به وعده آنها را می آزارد و به تخریب روحیه اعتماد به والدین می انجامد. افزون بر این، چنین کردار ناپسندی، غیرمستقیم درس پیمان شکنی به آنان می آموزد. «کلیب صیداوی» نقل می کند که امام کاظم (ع) فرمود: «هنگامی که به فرزندانتان وعده دادید، وفا کنید؛ همانا کودکان چنان می پندارند که شما به آنها روزی می دهید. خداوند متعال به خاطر هیچ چیزی به اندازه زنان و کودکان خشمگین نمی شود.»

کودکان و نماز:
نماز ستون دین و سرچشمه همه نیکی هاست. هرچند این امر مهم همزمان با سن تکلیف بر انسان واجب می شود؛ اما هرچه زودتر فرزندان با آن آشنا گردند، بیشتر با نماز مأنوس می شوند و زودتر شیرینی عبادت و ارتباط با پروردگار را می چشند. نماز در نوجوانی و قبل از تکلیف، تجربه ای شیرین و جذاب است، هنگام تکلیف، احساس سختی فرایض را از انسان دور می سازد. بدین جهت ائمه (ع) فرزندان خود را، قبل از سن تکلیف با نماز آشنا می ساختند. امام کاظم (ع) فرمود: مروا صبیانکم بالصلاه اذا کانوا سبع سنین...، هنگامی که فرزندانتان به سن هفت سالگی رسیدند، آنها را به نماز فرمان دهید.

مسئولیت دادن به فرزندان :

مسؤولیت دادن به فرزندان، از روشهای مؤثر تربیتی است. مسؤولیت، اگر متناسب با توان کودکان باشد و در انجام دادن آن یاری شوند، اعتماد به نفسشان را تقویت می کند و آنان را برای پذیرش و به انجام رساندن مسؤولیتهای بزرگتر آماده می سازد. علاوه بر این، کودکان احساس می کنند والدین برای آنها احترام قایلند و آنها را ناتوان نمی انگارند. امام کاظم (ع) همزمان با وصی اصلی قرار دادن حضرت رضا (ع) سه تن از فرزندانش (عباس، اسماعیل و احمد) را در مسؤولیت وصایت با امام هشتم (ع) همراه ساخت.

تبعیض و تفاوت بین فرزندان:

تبعیض و تفاوت دو واژه نزدیک، ولی متفاوت است. تبعیض بدین معناست که در میان افراد همپایه و همسان بی دلیل فرد یا افرادی را برتر به شمار آوریم؛ ولی تفاوت عبارت است از برتری شایستگان. در سیره تربیتی امام کاظم (ع) تبعیض ممنوع و تفاوت مجاز شمرده شده است. تبعیض میان فرزندان بذر کینه و اختلاف و بدبینی به والدین را در دل کودکان می پراکند. امام کاظم(ع) از پدرانش چنین نقل می کند: مردی یکی از دو فرزند خود را بوسید و دیگری را رها کرد. رسول خدا (ص) [با ناراحتی] فرمود: چرا بین آنها به مساوات رفتار نمی کنی؟ [15] . تفاوت اگر بجا و منطقی باشد، موجب پیشرفت فرزندان می شود؛ زیرا حس رقابت سالم را در آنها تقویت می کند. امام کاظم (ع) در مواردی میان فرزندانش تفاوت قایل می شد. رفاعه از حضرت موسی بن جعفر (ع) پرسید: ای فرزند رسول الله (ص)، مردی چند پسر دارد؛ آیا برتر شمردن یکی بر دیگران، درست است؟ امام(ع) پاسخ داد: «بلی، مانعی ندارد؛ زیرا پدرم [حضرت صادق (ع)] مرا بر عبدالله، برادر بزرگترم ترجیح می داد.» تفاوت نهادن میان فرزندان امری بسیار ظریف و حساس است و به کمال دقت و ظرافت نیاز دارد؛ زیرا ممکن است فرزندان آن را تبعیض پندارند. پس والدین باید: 1- هنگام تفاوت نهادن میان فرزندان به گونه ای رفتار کنند که کسی آن را تبعیض به شمار نیاورد. 2- دقت کنند که سبب برتری فرزندی که برتر می شمارند، کاملاً آشکار باشد. 3- در صورت امکان، امتیاز فرزند برتر را با عباراتی سازنده، بیان کنند. امام هفتم (ع) در مواردی حضرت رضا (ع) را بر دیگران ترجیح می داد، او را الگوی دیگر فرزندان معرفی می کرد و وجه برتری اش را آشکار می ساخت. اسحاق بن موسی (ع) می گوید: امام کاظم (ع) به فرزندانش می فرمود: برادرتان علی (ع) دانشمند آل محمد (ص) است، درباره دینتان از او بپرسید و آنچه را بیان می کند، به خاطر بسپارید. همانا ابوجعفر (ع) به من فرمود: دانشمند آل محمد (ص) در شمار فرزندان تو خواهد بود. کاش وی را درک می کردم. بی تردید او همنام امیرمؤمنان [علی است.]

فرزندان و موقعیت اجتماعی آنان

فرزندان تا وقتی به بلوغ شرعی، عقلی و اجتماعی دست نیافته اند، به مراقبت والدین و هدایت آنها نیاز دارند. فراهم ساختن زمینه مساعد برای دستیابی فرزندان به جایگاه اجتماعی مناسب، بخشی از وظایف والدین در برابر فرزندان است. آنها باید برای رسیدن به این هدف، فرزندشان را در انتخاب شغل مناسب یاری دهند. امام کاظم (ع) فرمود: شخصی [با فرزندش] خدمت رسول خدا(ص) آمد و گفت: ای رسول خدا، حق این فرزند بر من کدام است؟ حضرت فرمود: نام نیکو برایش انتخاب کن، او را ادب بیاموز و در موقعیتی نیک قرار ده. [جایگاه اجتماعی مناسب برایش فراهم ساز.]