در میان حوادثى كه در طول تاریخ بشریّت به وقوع پیوسته است، هیچ نهضت و حركتى به پویایى و برجستگى قیام عاشورا نیست، نهضتى كه در سرزمینى محدود، زمانى كوتاه و با فداكارى افراد معدودى رخ داد، امّا توانست الگویى عملى براى آزادمردان جهان ارائه كند و براى همیشه به عنوان «انقلاب بزرگ» بر تارك تاریخ بشر بدرخشد.

آن چه بیش از همه حادثه كربلا را پرفروغ و سازنده جلوه مى‏دهد، سیره ائمه اطهار علیهم السلام است در زنده نگه داشتن این حماسه زیبا و احیاى فرهنگ آن. امامان معصوم علیهم السلام على‏رغم این كه در دوران امامت خویش در محدودیت‏هاى شدیدى به سر مى‏بردند و حاكمان مستبد اموى و عباسى سایه شوم خود را بر شهرهاى اسلامى گسترده بودند، ولى با اتخاذ صحیح‏ترین تصمیم‏ها و موضع‏گیرى‏هاى مناسب و با استفاده از مؤثرترین شیوه‏ها توانستند از فرهنگ عاشورا و دستاوردهاى ارزشمند آن به صورت شایسته پاسدارى كنند و راه حماسه آفرینان كربلا را تداوم بخشند.

آنان این واقعه را به دید معجزه نگریسته‏اند و در سیره عملى خود به عنوان راهكارهاى مؤثّر و زنده براى مبارزه علیه ظلم و ستم از آن بهره جسته‏اند كه در این مقال به روش‏هاى عملى آنان جهت حفظ این نهضت از تحریفات و زنده نگه داشتن آن اشاراتى گذرا خواهیم داشت.

1- توصیه به سوگوارى و عزادارى‏ برای امام حسین (ع)

2- بیان گریه نظام هستى در شهادت آن حضرت

3- ترغیب شاعران به سرودن شعر و مرثیه در عزای آن حضرت

4-‏ سفارش به زیارت سالار شهیدان‏

1- توصیه به سوگوارى و عزادارى‏ برای امام حسین(ع)

عاشورا، دهم ماه محرم‌الحرام است كه از دیر باز مورد توجه و احترام مردم بوده است. ولى در فرهنگ شیعه به خاطر شهادت سومین پیشواى شیعیان و اصحاب او در سرزمین كربلا، این روز از جایگاه والایى برخوردار است. دهم ماه محرم با رخداد قیام سیدالشهدا علیه السلام در بین امامان علیهم السلام و دوستداران اهل‌بیت علیهم السلام به عظیم‏ترین روز سوگوارى و ماتم تبدیل شد.(1) پیشوایان معصوم علیهم السلام همواره جهت زنده نگه‌داشتن یاد و خاطره عاشورا، شیعیان را به سوگوارى و عزادارى توصیه نموده و اثرات و ثمرات این شعایر را تشریح مى‏نمودند. راز این كه ائمه هدى علیهم السلام بر ماتم‌سرایى شهداى كربلا تأكید نموده‏اند این است كه: اوّلاً دشمنان و مخالفان اهل‌بیت علیهم السلام این روز را به جشن و سرور سپرى مى‏كردند و ثانیاً این عزادارى‏ها و سوگوارى‏ها اگر آگاهانه، خالصانه و سازنده باشد، دل صاحب عزا را با دل حماسه‏سازان دشت نینوا پیوند مى‏دهند و این ارتباط خود باعث ازدیاد معرفت و قرب به بارگاه ملكوتى خواهد شد.

امام صادق علیهم السلام در توصیف مصایب روز عاشورا این گونه فرمودند: «وَ اَمّا یَومَ عاشوراءَ فَیَومٌ اُصیبَ فیه الحُسین صریعاً بینَ اَصحابِهِ و اصحابُهُ حَولَهُ صَرعى عُراةٌ(2)؛ امّا روز عاشورا روزى است كه در آن حسین علیهه السلام میان یارانش كشته بر زمین افتاد و یاران او نیز اطراف او بر خاك افتاده و عریان بودند.»

امام رضا علیهم السلام در این‏باره مى‏فرماید: «من ترك السّعى فى حوائجه یوم عاشوراء قضى اللّه له حوائج الدّنیا و الآخرة و من كان عاشوراء یوم مصیبته جعل اللّه عزّ و جلّ یوم القیامة یوم فرجه و سروره(3)؛ هر كس تلاش در رفع نیازهایش را در عاشورا به خاطر به پاداشتن عزا ترك كند، خداوند حوایج دنیا و آخرتش را برآورده سازد و هر كس عاشورا را روز مصیبت خویش قرار دهد، خداوند تبارك و تعالى روز قیامت را روز شادى و خوشحالى او قرار مى‏دهد.»

هم چنین امام صادق علیهم السلام فرمودند: «انّ یوم الحسین اعظم مصیبةً من جمیع سائر الایّام(4)؛ روز شهادت امام حسین علیه السلام سوزناك‏ترین روزهاست.»

در سیره اهل‌بیت عصمت و طهارت علیهم السلام هرچه بیشتر تفحّص گردد، مشاهده مى‏شود كه آن بزرگواران براى ترویج فرهنگ عاشورا و تطبیق آن بر مصادیقش بر اساس مقتضیات هر عصر، اهتمامى وافر و تأكیدى مصرّانه داشته‏اند. امام باقر علیهم السلام در تعقیب این هدف و توجه دادن مردم به ستمى كه بر اهل‌بیت علیهم السلام روا شده، وصیّت مى‏كند تا ده سال در موسم حج در منا براى امام حسین علیه‌السلام و همراهانش عزادارى كنند.

آن حضرت مبلغی را براى چنین امرى اختصاص داد. عزادارى گروهى در ایام حج و سرزمین حسّاس منا، سؤالات معنادارى را در اذهان ترسیم مى‏كند و این خود بهترین نوع مبارزه غیر مستقیم ائمه علیهم السلام براى توجه دادن افكار عمومى بر ضد جنایات اموى بود.

ائمه هدى علیهم السلام غیر از آن كه قولاً و عملاً در سیره و رفتار خود در جهت برپایى مجالس سوگوارى براى اباعبدالله علیهم السلام تأكید و اصرار داشته‏اند، از مردم خواسته‏اند كه در این امر مهم كوتاهى نكنند و به آنان نوید داده‏اند كه براى عزاداران حسینى پاداش بسیار ویژه‏اى در نظر گرفته شده است.

امام سجاد مى‏فرمود: «هر مؤمنى كه بر شهادت حسین علیه السلام بگرید به طورى كه اشك بر گونه‏هایش جارى شود، خداوند براى او غرفه‌هایى در بهشت آماده مى‏سازد كه تا ابد در آن اقامت خواهد گزید.»

از منابع روایى چنین برمى‏آید هر كس بر مصایب ائمه خصوصاً امام حسین علیه السلام بگرید و از این بابت محزون گردد:

1- در روز جزاء با ائمه هدى علیهم السلام محشور خواهد بود.

2- حضرت سیدالشهداء علیه السلام براى سوگوار خود از خداوند طلب آمرزش مى‏كند.

3- عزادار اباعبدالله علیهم السلام مصداق كسى است كه در شادى اهل عترت شادمان و در حزن آنان اندوهناك و محزون است.

4- در هنگام احتضار سوگوار اباعبدالله علیه السلام، ائمه هدى علیهم السلام حاضر مى‏شوند و عزرائیل را به مراعات حال وى توصیه مى‏كنند به حدى كه ملك الموت از مادر نسبت به او رئوف‏تر است.

5- سوگوار حماسه‌ساز عاشورا، از آب گواراى كوثر جرعه‏هایى مى‏نوشد و به میوه‏هاى جنّت متنعم مى‏شود.

6- شفاعت رسول خدا صلی الله علیه و آله شامل عزاداران امام حسین علیه السلام مى‏شود.

7- قبر ماتم‌دار كربلا نورانى است و از عذاب برزخى مصون مى‏باشد.

8 - خداوند از این كه عزادار امام حسین علیه السلام را عذاب كند، پروا مى‏كند.

9- سوگواران و زائران در پرتو عرش الهى در مجلس منوّر در محضر اباعبدالله هستند.(5) گریستن و گریاندن‏ براى مصایب امام حسین علیه السلام نوعى پیوند با راه و روش و هدف آن حضرت است كه باعث آمادگى براى مبارزه و جهاد در راه خدا مى‏شود و نیروى ایمان و عقیده را از هر جهت بسیج مى‏كند و ناامیدى و زبونى را از انسان دور مى‏نماید. از آن‏جا كه شهادت سالار شهیدان و یاران با وفایش از منظر عمومى، آثار ویرانگرى براى حكومت بنى‏امیه و سال‏ها بعد براى بنى عباس داشت و مشروعیّت حاكمان این دو سلسله را زیر سؤال برده بود، براى این كه این تراژدى غمبار به دست فراموشى سپرده نشود، امامان علیه‌السلام با گریه بر شهیدان نینوا و زنده نگه داشتن یاد و خاطره جانبازى‏هاى آنان اهداف شهیدان كربلا را دنبال مى‏كردند. عظمت حادثه كربلا به قدرى دلخراش بود كه شاهدان آن مصیبت تا زنده بودند آن را فراموش نكردند.

امام سجّاد علیه السلام در مناسبت‏هاى گوناگون بر عزیزانش گریه مى‏كرد. اشك‏هاى آن حضرت عواطف را بر مى‏انگیخت و در اذهان مخاطبان مظلومیّت شهداى كربلا را ترسیم مى‏نمود. وی بنیانگذار فرهنگ گریه در میان مؤمنان بود و طى 35 سال امامتش به این روش ادامه داد(6) تا جایى كه یكى از «بكّائین پنج گانه تاریخ»(7) نامیده شد. وقتى راز آن همه گریه را از آن حضرت مى‏پرسیدند، حضرت مصایب جانگداز كربلا را بازگو مى‏كرد و مى‏فرمود: مرا ملامت نكنید. یعقوب علیه السلام پس از آن كه یك فرزند خود را از دست داد، آن قدر گریست تا از غصّه چشم‏هایش سفید شد. در حالى كه یقین به مرگ فرزندش نداشت. ولى من به چشم خود در نصف روز دیدم كه چهارده نفر از اهل‌بیت مرا سر بریدند.(8)

او نه تنها خود در سوگ شهداى كربلا مى‏گریست، بلكه شیعیان و مؤمنان را نیز ترغیب به گریستن بر آن شهدا مى‏كرد و مى‏فرمود: «هر مؤمنى كه بر شهادت حسین علیه السلام بگرید به طورى كه اشك بر گونه‏هایش جارى شود، خداوند براى او غرفه‌هایى در بهشت آماده مى‏سازد كه تا ابد در آن اقامت خواهد گزید.»(9)

امام صادق علیه السلام فرمودند: «على بن الحسین علیهماالسلام به یاد عاشورا بیست سال گریست و هرگز طعامى نمى‏خورد مگر این كه گریه مى‏كرد.»(10)

همچنین امام رضا علیه السلام فرمودند: «فعلى مثل الحسین فلْیَبك الباكون فانّ البكاء علیه یحطّ الذّنوب العظام(11)؛ گریه كنندگان باید بر كسى همچون حسین علیه السلام گریه كنند، زیرا گریستن بر او گناهان بزرگ را فرو مى‏ریزد.»

باز امام صادق علیه السلام فرمودند: «كلّ الجزع و البكاء مكروهٌ سوى الجزع و البكاء على الحسین(12)؛ هر ناله و گریه‏اى مكروه است، مگر ناله و گریه بر حسین علیه السلام.»

امام صادق علیه السلام در روایتى به صحابى بزرگوارش زراره فرمودند: «اى زراره! آسمان چهل روز بر حسین علیه السلام گریست و زمین چهل روز با سیاهى و خورشید چهل روز با سرخى و كسوف و كوه‏ها از هم پاشیدند و دریاها متلاطم شدند و ملائكه چهل روز بر حسین علیه السلام گریستند.»

این اشك‏ها و گریه‏ها در عزاى مظلوم كربلا، فریاد مداوم علیه ستمگران و ابلاغ پیام خون مطهر شهدا بود. اگر گریه‏هاى ائمه علیهم السلام نبود، حادثه عاشورا از خاطره‏ها محو مى‏شد و شعاع این مشعل فروزان فروكش مى‏كرد.

2- بیان گریه نظام هستى در شهادت آن حضرت

مسأله گریه نظام هستى به ویژه گریه آسمان بر شهادت حضرت اباعبدالله علیه السلام در روایات منقول از ائمه هدى علیهم السلام منعكس شده است. راز این گریه اظهار عظمت مصیبت است به نحوى كه در جزء جزء عالم هستى داراى تأثیر بوده است.

پس از بازگشت اهل‌بیت عصمت و طهارت از كربلا و ورود به مدینه امام سجاد علیه السلام ضمن خطبه‏اى چنین فرمودند: «اى مردم! پس از این مصیبت عظمى كدام یك از مردانتان تواند شاد بود یا كدامین چشم مى‏تواند اشكش را حبس كند؟ همانا آسمان‏هاى هفتگانه بر قتل او گریستند و دریاها با امواجشان و آسمان‏ها با اركانشان و زمین با پهنه وسیعش و درختان با شاخه‏هایشان و ماهیان اعماق دریا و ملائكه و اهل آسمان بر شهادت او گریستند.»(13)

امام صادق علیه السلام در روایتى به صحابى بزرگوارش زراره فرمودند: «اى زراره! آسمان چهل روز بر حسین علیه السلام گریست و زمین چهل روز با سیاهى و خورشید چهل روز با سرخى و كسوف و كوه‏ها از هم پاشیدند و دریاها متلاطم شدند و ملائكه چهل روز بر حسین علیه السلام گریستند.»(14)

هم چنین امام رضا علیه السلام در روایتى به گریه آسمان‏هاى هفتگانه و زمین اشاره نموده‏اند.(15)

از روایاتى كه گذشت مى‏توان چنین استنباط كرد كه اصل مسأله گریه هستى بر شهادت امام حسین علیه‌السلام امرى است قطعى كه خود سند متقنى است براى زنده نگه‌داشتن این قیام.

3- ترغیب شاعران به سرودن شعر و مرثیه‏ در عزای آن حضرت

برپایى مجالس نوحه خوانى و خواندن شعر و مرثیه از عباداتى است كه داراى ثواب و پاداش فراوانى در نزد پروردگار است.

امام صادق علیه السلام مى‏فرماید: «الحمدلله الّذى جعل فى النّاس من یفد الینا و یمدحنا و یرثى لنا(16)؛ حمد و ستایش خداوندى را كه در میان مردم كسانى را قرار داد كه به سوى ما مى‏آیند و ما را مدح مى‏كنند و براى ما مرثیه مى‏خوانند.».

این نشان دهنده جایگاه «مرثیه» و «مدح» در فرهنگ شیعه و در راستاى احیاى فرهنگ اهل بیت علیهم‌السلام است.

بیان مصایب و مراثى سرور شهیدان امام حسین علیهم السلام به اندازه‏اى مهم و ضرورى است كه پیشوایان معصوم علیهم‌السلام همواره بدان سفارش كرده و خواستار زنده نگه داشتن نام و یاد آن امام علیهم السلام به این شیوه شده‏اند. آنان خود نیز بدین امر پایبند بوده و در بزرگداشت این واقعه جانسوز قلبى سوزان و زبانى نوحه‏گر داشته‏اند.

استاد شهید آیت‌ الله مرتضى مطهرى(ره) در این زمینه مى‏نویسد: «ائمه دین خواستند قیام امام حسین علیه السلام به صورت یك مكتب و به صورت یك مشعل فروزان همیشه باقى بماند. این یك چراغى است از حق، از حقیقت دوستى و از حقیقت خواهى. این یك ندایى است از حق‏طلبى، از حرّیت و آزادى، این مكتب آزادى و این مكتب مبارزه با ظلم را خواستند براى همیشه باقى بماند. در زمان خود ائمه اطهار علیهم‌السلام كه این دستور صادر شد، سبب شد كه جریان زنده و فعّال و انقلابى به وجود آید. نام امام حسین علیه السلام شعار انقلاب علیه ظلم گشت، یك عدّه شاعر انقلابى به وجود آمدند مانند: كمیت اسدى، دعبل خزایى، سیّد حمیرى و ...؛ كمیت اسدى مى‏دانید كیست؟ همان كسى كه با اشعارش از یك سپاه بیشتر براى بنى امیّه ضرر داشت.»(17)

مشهور است كه چون اهل‌بیت عصمت و طهارت علیهم السلام از شام به مدینه بازگشتند، در حوالى مدینه براى مدتى كوتاه اقامت نمودند. اهالى مدینه با شور و شوق خاصى به استقبال آنان رفتند. در میان استقبال كنندگان فردى بود به نام «بشیر بن جذلم» كه چون امام سجاد علیه السلام او را دید، فرمود: اى بشیر! پدرت شاعر بود. آیا تو هم از شاعرى بهره‏ دارى؟ وى جواب داد: آرى! خود نیز شاعر هستم. حضرت فرمودند: ابیاتى بسراى و خبر ورود اهل‌بیت علیهم‌السلام و مصیبت جانگداز كربلا را اعلام كن. بشیر مى‏گوید بر مركب خود سوار و با عجله وارد مدینه شدم و صدا به گریه بلند كردم و این اشعار را خواندم:

یا اهل یثرب لامقام لكم بها قتل الحسین و ادمعى مدرار

الجسم منه بكربلا مضرّج و الرأس منه على القناة یدار

یعنى: اى اهل یثرب (مدینه) دیگر در شهر نمانید چون حسین علیه السلام كشته شد. پس اشك فراوان از گونه‏ها جارى كنید. بدنش در كربلا آغشته به خون شده و سر مطهرش را بر سر نیزه كردند.

بعد از این مرثیه، شهر مدینه شكل ماتم به خود گرفت. همه اهل شهر از منازل بیرون آمدند و به گریه و زارى پرداختند و این ماتم‏سرایى تا چندین روز ادامه داشت.

در عصر امامت ائمه علیهم السلام شعرایى چون كمیت اسدى، سیّد حمیرى، دعبل خزایى و ... به سفارش آن بزرگواران براى فداكاران كربلا به مرثیه‌گویى پرداختند. اشعار حماسى و عمیق این یاران اهل‌بیت علیهم السلام بنى امیّه و بنى عباس را در هراس افكنده بود.(18)

شاعر و مدّاح اهل‌بیت علیهم السلام «دعبل خزایى» این گونه نقل كرده است: ایام محرم بود كه به زیارت امام هشتم على بن موسى الرضا علیه السلام رفتم. دیدم آن حضرت با حالت حزن و اندوه نشسته و اصحاب هم دور او جمع شده‏اند. چون مرا دید، فرمود: اى دعبل! دوست دارم شعرى بخوانى، زیرا این روزها غم و اندوهى است كه بر خاندان ما رفته است و كسى كه بر مصیبت جدّم امام حسین علیه السلام بگرید، خداوند گناهان او را مى‏آمرزد. سپس آن حضرت از جاى خویش برخاست و پرده‏اى را نصب كرد و اهل خانه را در پشت آن پرده قرار داد تا در مصایب جدّشان عزادارى كنند. در این حال رو به سوى من كرد و فرمود: براى جدّم حسین علیه السلام مرثیه‏اى بخوان. دعبل مى‏گوید: اشعارى خواندم به طورى كه صداى گریه امام رضا علیه السلام و اهل‌بیت او بلند شد.(19)

زید شجام مى‏گوید: «با جمعى از كوفیان نزد امام جعفر صادق علیه السلام بودیم كه جعفر بن عفان وارد شد. امام صادق علیه السلام او را نزدیك خود جاى داد. سپس فرمود: شنیده‏ام تو درباره عزادارى امام حسین علیه السلام خوب شعر مى‏گویى، گفت: بلى! فرمود: بگو! پس جعفر شعرى درباره امام حسین علیه السلام سرود به طورى كه امام صادق علیه السلام و تمام اطرافیان گریستند. سپس امام فرمود: اى جعفر! به خدا قسم دیدم ملائكه اشعار تو را درباره حسین علیه السلام مى‏شنوند و آن‏ها هم گریه مى‏كنند.

اى جعفر! خداوند همین الآن بهشت را بر تو واجب كرد و گناهانت را بخشید.»(20)

4- سفارش به زیارت سالار شهیدان‏

از شیوه‌هایى كه امامان علیهم السلام براى احیاى نهضت عاشورا به كار گرفتند، توجه فراوان به زیارت امام حسین علیه السلام بود. سفارش‏هاى فراوانى كه از خاندان عترت و طهارت در باب بزرگداشت مقام آن حضرت و زیارت آن امام مظلوم در اوقات مختلف به ما رسیده است، عمق و میزان مقام الهى سالار عشق را به وضوح بیان مى‏كند.

امام سجاد علیه السلام در سخنان گهربار خویش، سفارش زیادى به زیارت امام حسین علیه السلام داشت. ایشان بعد از بازگشت به مدینه در بیرون شهر خیمه‏اى برپا كرد و چندین سال در آن اقامت گزید تا ملاقاتى با دشمنان عترت نداشته باشد. حضرت پیوسته در طول این مدت به قصد زیارت پدر و جدّ خویش به عراق مى‏آمد، ولى كسى متوجّه نمى‏شد.(21)

امام صادق علیه السلام فرموده‏اند: «لو یعلم النّاس ما فى زیارة قبر الحسین علیه السلام من الفضل لماتوا شوقاً(22)؛ اگر مردم فضیلت زیارت قبر امام حسین علیه السلام را مى‏دانستند از شوق جان مى‏باختند.»

سدیر صیرفى مى‏گوید: امام صادق علیه السلام به من فرمود: اى سدیر! آیا هر روز حسین علیه السلام را زیارت مى‏كنى، عرض كردم فدایت شوم نه، فرمود: چقدر جفاكار هستى! سپس فرمود: آیا هر جمعه او را زیارت مى‏كنى؟ عرض كردم نه، فرمود: آیا هر ماه او را زیارت مى‏كنى؟ عرض كردم نه. فرمود: آیا هر سال او را زیارت مى‏كنى؟ عرض كردم گاهى. حضرت فرمود: شما به حسین علیه السلام چقدر جفا مى‏كنید! آیا نمى‏دانى كه خداوند عزّ و جلّ دو میلیون فرشته دارد كه پریشان حال بر حسین گریه مى‏كنند و او را زیارت مى‏كنند و خسته نمى‏شوند؟

چه مانعى دارد كه قبر حسین علیه السلام را در هر جمعه پنج بار و یا در هر روز یك بار زیارت كرده باشى؟ عرض كردم: فدایت شوم. میان ما و قبر حسین علیه السلام بسیار فاصله است. حضرت فرمود: زیارت را از راه دور انجام بده و آن بدین گونه است: برو بالاى پشت بام و به راست و چپ توجه كن. آن وقت سر به طرف آسمان بلند كن سپس به طرف قبله توجه كن و بگو: «السلام علیك یا اباعبدالله الحسین. السلام علیك و رحمة اللّه و بركاته» اگر چنین كنى براى تو یك زیارت مى‏نویسند معادل یك حج و یك عمره.(23)

امام رضا علیه السلام فرمودند: «من زار قبر ابى عبدالله بشطّ الفرات كان كمن زار اللّه فوق عرشه(24)؛ هر كس قبر امام حسین علیه السلام را در كنار رود فرات زیارت كند، مانند كسى است كه خداوند را در بالاى عرش زیارت كرده است.»

آرى از سیاست‏هاى ثابت و تغییرناپذیر امامان معصوم علیهم السلام بعد از شهادت سالار شهیدان احیاء این نهضت بود. تأكید آنان بر عزادارى، گریه، فضایل، زیارت و ... از عاشورا مشعلى جاویدان ساخت و كربلا را به صورت بزرگ‏ترین دژ مقاومت امت اسلامى در برابر كفر و نفاق و بیداد در آورد. امروزه با استفاده از سیره ائمه هدى علیهم السلام عاشوراى حسینى سمبل ظلم ستیزى و عدالت خواهى و راه رهایى مظلومان جهان از سلطه مستكبران شناخته مى‏شود. اگرچه در طول تاریخ از سوى كوردلان تلاش‏هایى براى فراموش شدن نام حسین علیه السلام و خاموشى این مشعل هدایت صورت گرفته است، امّا همه این تلاش‏هاى مذبوحانه نشان وحشت آنان از جوشش خون پاك حسینى در رگ‏هاى نسل جوان است و على‏رغم همه این كوشش‏ها هر روز گرایش دل‏هاى صالحان و مؤمنان به سوى عاشورا و محرم افزون‏تر و گسترده‏تر مى‏گردد و محبت حسینى دل‏هاى مظلومان جهان را شیداى فرزند فاطمه علیهاالسلام مى‏كند.

پى ‏نوشت‏ها:

1. ماهنامه مبلّغان، شماره 39، ص 71.

2. اصول كافى، كلینى، ج 4، ص 147.

3. عیون اخبار الرّضا، شیخ صدوق، ج 1، ص 298.

4. همان، ص 225.

5. مجله پاسدار اسلام، شماره‏هاى 267 و 268(اسفند 82 و فروردین 83) ص 29 - 27، برگرفته از مقاله جارى با جرعه‏هاى عاشورا، غلامرضا گلى زواره.

6. امالى شیخ صدوق، ص 140.

7. حضرت آدم علیه السلام، حضرت نوح علیه السلام، حضرت یعقوب علیه السلام، حضرت فاطمه علیهاالسلام و امام سجاد علیه السلام.

8. امالى شیخ صدوق، ص 140.

9. ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، شیخ صدوق، ص 83.

10. بحارالانوار، مجلسى، ج 46، ص 108.

11. همان، ج 44، ص 283.

12. همان، ج 45، ص 313.

13. عوالم العلوم و المعارف، عبدالله بحرانى، ج امام حسین علیه السلام، ص‏459.

14. بحارالانوار، ج 45، ص 207 - 206.

15. همان، ج 44، ص 286.

16. وسایل الشیعه، حرّ عاملى، ج 10، ص 469.

17. ده گفتار، شهید مطهرى، ص 252 - 251.

18. مجله پاسدار اسلام، شماره 163، تیر 1374، ص 32.

19. بحارالانوار، ج 45، ص 275.

20. وسایل الشیعه، ج 4، ص 594.

21. الامام زین العابدین، علّامه مقدم، ص 42.

22. ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، ص 319.

23. وسایل الشیعه، ج 10، ص 386.

24. مأخذ قبل، ص 183.

منبع: مجله پاسدار اسلام، شماره 278، اسماعیل نسّاجى زواره‏ .