سوره بقره آیه 143-139

آیه 139 : قُلْ أَتُحَاجُّونَنَا فِي اللَّهِ وَهُوَ رَبُّنَا وَرَبُّكُمْ وَلَنَا أَعْمَالُنَا وَلَكُمْ أَعْمَالُكُمْ وَنَحْنُ لَهُ مُخْلِصُونَ
ترجمه : بگو آيا درباره خدا با ما بحث و گفتگو مى ‏كنيد با آنكه او پروردگار ما و پروردگار شماست و كردارهاى ما از آن ما و كردارهاى شما از آن شماست و ما براى او اخلاص مى ‏ورزيم

تفسیر نور : این آیه، هشدار به اهل کتاب است که از ادّعاهاى بى‏دلیل دست بردارند. آنها مى‏ گفتند: ما به خدا نزدیکتر و یا فرزندان او و یا محبوبان او هستیم. بنى ‏اسرائیل گمان مى‏کردند که باید همه‏ ى انبیا از نژاد آنان باشند و بخاطر قدیمى بودن دین آنان و کتاب تورات، خودشان را برتر مى ‏دانستند و لطف الهى را فقط مخصوص خودشان دانسته و با این گمان با مسلمانان محاجّه و گفتگو مى‏ کردند.

پیام ها

۱- صاحب اختیار همه‏ ى انسان‏ ها، خداست. او به همه لطف دارد و مى‏ تواند هر کس را از هر نژادى که باشد، مورد عنایت خاصّ خود قرار دهد. «هو ربّنا وربّکم»
۲- سعادت هر کس در گرو اعمال اوست. ادّعا وشعار کارساز نیست. «لنا اعمالنا ولکم اعمالکم»
۳- ملاک قرب به خداوند، عبادت خالصانه و منزّه دانستن او از شریک است. «نحن له مخلصون»

----------

آیه 140 : أَمْ تَقُولُونَ إِنَّ إِبْرَاهِيمَ وَإِسْمَاعِيلَ وَإِسْحَاقَ وَيَعْقُوبَ وَالْأَسْبَاطَ كَانُوا هُودًا أَوْ نَصَارَى قُلْ أَأَنْتُمْ أَعْلَمُ أَمِ اللَّهُ وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ كَتَمَ شَهَادَةً عِنْدَهُ مِنَ اللَّهِ وَمَا اللَّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ

ترجمه : يا مى‏ گوييد ابراهيم و اسماعيل و اسحاق و يعقوب و اسباط [دوازده‏ گانه] يهودى يا نصرانى بوده‏ اند بگو آيا شما بهتر میدانید يا خدا و كيست ‏ستمكارتر از آن كس كه شهادتى از خدا را در نزد خويش پوشيده دارد و خدا از آنچه مى ‏كنيد غافل نيست (۱۴۰)

تفسیر نور : این آیه، خطابى دیگر به اهل کتاب است، که شما آن قدر به یهودى یا نصرانى بودن خود مباهات مى‏کنید که حتّى حاضرید بزرگترین افتراها را به بهترین اولیاى خدا نسبت دهید؟! آیا مى‏ گویید: ابراهیم و اسماعیل و اسحاق و یعقوب و پیامبران دیگر از نسل یعقوب «اسباط»، با آنکه قبل از نزول تورات و انجیل بوده‏اند، یهودى و نصرانى هستند؟ آیا این ستمگرى نیست که واقعیّتى را که بدان واقفید بپوشانید و این حقیقت روشن تاریخى را بر عامّه مردم کتمان کنید و چنین وانمود کنید که همه پیامبران، تابع یهودیّت یا نصرانیّت بوده ‏اند؟ ولى بدانید که خداوند از آنچه شما انجام مى‏ دهید غافل نیست.

پیام ها

۱- گاهى تعصّب به جایى مى‏رسد که شخص حاضر مى‏شود واقعیّت‏ هاى روشن تاریخى را تحریف و یا انکار کند. «ام تقولون...»
۲- بزرگترین ظلم‏ها، ظلم فرهنگى و کتمانِ حقایق است. «ومن اظلم ممن کتم»
۳- علم خداوند به کتمان وظلم‏ها، باید براى ما هشدار باشد. «و ما اللّه بغافل عمّا تعملون»
-------------

آیه 141 : تِلْكَ أُمَّةٌ قَدْ خَلَتْ لَهَا مَا كَسَبَتْ وَلَكُمْ مَا كَسَبْتُمْ وَلَا تُسْأَلُونَ عَمَّا كَانُوا يَعْمَلُونَ

ترجمه : آن جماعت را روزگار سپرى شد براى ايشان است آنچه به دست آورده‏ اند و براى شماست آنچه به دست آورده‏ ايد و از آنچه آنان میکرده‏ اند شما بازخواست نخواهيد شد

پیام ها :

۱- در کسب خوشبختى، تکیه به گذشتگان و تاریخ پدران، چاره ‏ساز نیست. «لها ما کسبت ولکم ما کسبتم»
گیرم پدر تو بود فاضل‏ از فضل پدر، تو را چه حاصل
۲- هر امّتى، تنها مسئول عمل خویش است. «لا تسئلون عمّا کانوا یعملون»
----------

آیه 142 : سَيَقُولُ السُّفَهَاءُ مِنَ النَّاسِ مَا وَلَّاهُمْ عَنْ قِبْلَتِهِمُ الَّتِي كَانُوا عَلَيْهَا قُلْ لِلَّهِ الْمَشْرِقُ وَالْمَغْرِبُ يَهْدِي مَنْ يَشَاءُ إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ

ترجمه : به زودى مردم كم خرد خواهند گفت چه چيز آنان را از قبله‏ اى كه بر آن بودند رويگردان كرد بگو مشرق و مغرب از آن خداست هر كه را خواهد به راه راست هدايت مى ‏كند

تفسیر نور : چون مشرکان مکّه، کعبه را به بتخانه تبدیل کرده بودند، پیامبر اکرم و مسلمانان، سیزده سالى را که بعد از بعثت در مکّه بودند، به سوى کعبه نماز نمى‏ خواندند، تا مبادا گمان شود که آنان به بت‏ها احترام مى‏ گزارند. امّا بعد از هجرت به مدینه، چند ماهى نگذشته بود که یهودیان زبان به اعتراض گشوده و مسلمانان را تحقیر کردند و گفتند: شما رو به قبله ما بیت‏ المقدّس نماز مى‏ خوانید، بنابراین پیرو و دنباله رو ما هستید و از خود استقلال ندارید. پیامبر اکرم از این اهانت ناراحت شد و هنگام دعا به آسمان نگاه مى ‏کرد، گویا منتظر نزول وحى بود تا آنکه دستور تغییر قبله صادر شد. پیامبر دو رکعت نماز ظهر را به سوى بیت ‏المقدّس خوانده بود که جبرئیل مأمور شد، بازوى پیامبر را گرفته و روى او را به سوى کعبه بگرداند. در نتیجه پیامبر یک نماز را به دو قبله خواند و اکنون نیز در مدینه نام آن محلّ به مسجدِ قبلتَین معروف است.
بعد از این ماجرا، یهود ناراحت شده و طبق عادت خود شروع به خرده‏گیرى کردند. آنها که تا دیروز مى ‏گفتند: مسلمانان استقلال ندارند و پیرو ما هستند، اکنون مى‏ پرسیدند، چرا اینها از قبله‏ ى پیامبران پیشین اعراض کرده ‏اند؟ پیامبر اکرم مأمور شد در جواب آنها پاسخ دهد: مشرق و مغرب از آنِ خداست و خداوند مکان خاصّى ندارد.
آرى، تغییر قبله، نشانه‏ ى حکمت الهى است نه ضعف و جهل او. همچنان که در نظام تکوین، تغییر فصول سال، نشانه‏ ى تدبیر است، نه ضعف یا پشیمانى. خداوند در همه جا حضور دارد و شرق و غرب عالم از آن اوست. پس جهت ‏گیرى بدن به سوى کعبه، رمز جهت‏ گیرى دل به سوى خداست. چه بسا افرادى به سوى کعبه نماز بگزارند، ولى قبله آنان چیز دیگرى باشد

پیام ها

۱- افرادى که هر روز دنبال بهانه‏اى هستند تا از پذیرش حقّ طفره روند، سفیه هستند. «سیقول السفهاء»
۲- کسى که دست خدا را در وضع یا تغییر احکام بسته بداند، سفیه و سبک مغز است. اعتراض به خداى حکیم ودانا، نشانه ‏ى سفاهت است. «سیقول‏السفهاء»
۳- مسلمانان باید توطئه‏ ها وشایعات و سؤالات بهانه‏ جویانه‏ ى دشمن را پیش‏بینى کرده وبا پاسخ به آنها، از نفوذ وگسترش آن پیشگیرى نمایند. «سیقول... قل»
۴- اصل سؤال کردن مورد انتقاد نیست، روحیّه سؤال کننده مورد انتقاد است که از روى اعتراض و اشکال‏تراشى مى‏ پرسد. «ما ولاّهم عن قبلتهم»
۵ - قداست و کرامت مکان‏ها و زمان‏ها، وابسته به عنایت پروردگار است، نه چیز دیگر. «لِلّه المشرق و المغرب»
۶- تغییر قبله، یکى از نشانه‏هاى پیامبر اسلام در کتب آسمانى بود، لذا براى بعضى وسیله‏ى هدایت شد. «یهدى به من یشاء»
همانگونه که در روایات به کسى که آخرت خویش را فداى دنیا کند مجنون، و به پیروان رهبر فاسد فقیر، و آن کس که دین خود را از دست بدهد، غارت زده گفته شده است.

تفسیر برهان : ابو علی طبرسی، از علی بن ابراهیم با سلسله سند از امام صادق علیه السلام روایت می کند که فرمود: پس از آن که پیامبر صلی الله علیه و آله سیزده سال در مکه و هفت ماه پس از مهاجرت به مدینه، به سوی بیت المقدس نماز خواند، جهت قبله به سوی کعبه تغییر یافت. حضرت فرمود: سپس خداوند او را به سوی کعبه چرخاند و دلیل آن، این بود که یهودیان، پیامبر صلی الله علیه و آله را نکوهش می کردند و به او می گفتند: تو پیرو ما هستی و به سوی قبله ما نماز می خوانی. پس رسول الله صلی الله علیه و آله از این امر بسیار اندوهگین شد و در دل شب بیرون رفت و به افق های آسمان می نگریست و منتظر دستوری از خداوند در مورد آن بود. پس چون شب را به صبح رساند و در وقت ظهر، برای نماز حاضر شد، در مسجد بنی سالم دو رکعت از نماز ظهر را خواند و جبرئیل بر او نازل شده و بازوان او را گرفت و به سوی کعبه چرخاند و این آیه را بر او نازل کرد: «قَدْ نَرَی تَقَلُّبَ وَجْهکَ فِی السَّمَاء فَلَنُوَلِّینَّکَ قِبْلَهً تَرْضَاها فَوَلِّ وَجْهکَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ» [ما (به هر سو) گردانیدن رویت در آسمان را نیک می بینیم، پس (باش تا) تو را به قبله ای که بدان خشنود شوی برگردانیم؛ پس روی خود را به سوی مسجدالحرام کن]. پیامبر صلی الله علیه و آله دو رکعت از نماز را به سوی بیت المقدس و دو رکعت دیگر را به سوی کعبه خوانده بود. پس یهود و نادانان گفتند: «مَا وَلاَّهمْ عَن قِبْلَتِهمُ الَّتِی کَانُواْ عَلَیها»(2)[چه چیز آنان را از قبله ای که بر آن بودند،روی گردان کرد]
------------
آیه 143 : وَکَذَ لِکَ جَعَلْنَکُمْ أُمَّةً وَسَطاً لِّتَکُونُواْ شُهَدَآءَ عَلَى النَّاسِ وَ یَکُونَ الرَّسُولُ عَلَیْکُمْ شَهِیداً وَمَا جَعَلْنَا الْقِبْلَةَ الَّتِى کُنْتَ عَلَیْهَآ إِلاَّ لِنَعْلَمَ مَنْ یَتَّبِعُ الرَّسُولَ مِمَّنْ یَنْقَلِبْ عَلَى‏ عَقِبَیْهِ وَإِنْ کَانَتْ لَکَبِیرَةً إلاَّ عَلَى‏ الَّذِینَ هَدَى‏ اللَّهُ وَمَا کَانَ اللَّهُ لِیُضِیعَ إیمَنَکُمْ إِنَّ اللَّهَ بِالنَّاسِ لَرَءُوفٌ رَّحِیمٌ‏

ترجمه : و بدین ‏سان ما شما را امّتى میانه قرار دادیم تا بر مردم گواه باشید و پیامبر (نیز) بر شما گواه باشد. و ما آن قبله ‏اى را که قبلاً بر آن بودى برنگرداندیم، مگر براى آنکه افرادى را که از پیامبر پیروى مى ‏کنند از آنها که به جاهلیّت باز مى‏گردند، بازشناسیم. و همانا این (تغییر قبله،) جز بر کسانى که خداوند آنها را هدایت کرده دشوار بود. وخدا هرگز ایمان شما را (که سابقاً به سوى بیت ‏المقدّس نماز خوانده‏اید،) ضایع نمى‏ گرداند. زیرا خداوند نسبت به مردم، رحیم و مهربان است.

تفسیر نور : مسیحیان در موقع عبادت، رو به محلّ تولّد حضرت عیسى در بیت ‏المقدّس مى ‏ایستادند که نسبت به محلّ سکونت آنان، در مشرق قرار داشت، و یهودیان رو به بیت ‏المقدّس عبادت مى‏ کردند که نسبت به محلّ سکونت شان، در طرف مغرب قرار مى‏ گرفت، ولى کعبه نسبت به آن دو در وسط قرار مى‏ گیرد و قرآن با اشاره به این موضوع، مى ‏فرماید: همانگونه که ما کعبه را در وسط قرار دادیم، شما مسلمانان را نیز امّت میانه قرار دادیم.
مفسّران بحث‏ هاى گوناگونى را در ذیل این آیه مطرح نموده‏اند و در تفسیر «امّت وسط» برخى گفته ‏اند: مراد امّتى است که نه اهل افراط باشد نه تفریط، نه طرفدار جبر نه تفویض، نه معتقد به اصالت فرد، نه اصالت جامعه.
ولى با چند مقدّمه، روشن مى‏ شود که مراد آیه از امّت وسط، افراد خاصّى هستند. آن مقدّمات عبارتند از:
۱- قرآن، امّت وسط را شاهد بر اعمال معرفى کرده است، پس باید در قیامت بر اعمال مردم گواهى دهد.
۲- گواه شدن، علم و آگاهى و عدالت مى‏ خواهد.
۳- همه‏ى افراد امّت، آگاهى و عدالت ندارند.
به همین دلیل در روایات مى‏ خوانیم که مراد از امّت وسط، امامان معصوم هستند که اوّلاً به همه کارها علم دارند. چنانکه قرآن مى‏ فرماید: «سیرى اللّه عملکم و رسوله والمؤمنون» که مراد از مؤمنانى که اعمال مردم را مى‏ بینند و به آن علم پیدا مى کنند، مطابق روایات امامان معصوم هستند. و ثانیاً عدالت دارند. چنانکه خداوند در آیه‏ ى «انّما یُرید اللّه لیذهب عنکم الرِّجس اهل البیت و یُطهّرکم تطهیراً» عصمت و عدالت آنان را تضمین نموده است.
امام صادق (ع) مى ‏فرماید: مگر مى‏ شود امّتى که بعضى افرادش لایق گواهى دادن براى چند عدد خرما در دادگاه‏ هاى دنیا نیستند، لیاقت گواهى دادن بر همه‏ ى مردم در قیامت را دارا باشند؟ به هر حال مقام گواه بودن در محضر خداوند، آن هم نسبت به همه ‏ى کارهاى مردم، تنها مخصوص بعضى از افراد امّت است که به فرموده روایات، امامان معصوم مى‏باشند.
در اینجا یک سؤال باقى مى ‏ماند که چرا خداوند به جاى نام بعضى افراد، نام امّت را برده است؟ که در پاسخ مى‏ گوییم: قرآن حتّى یک نفر را نیز امّت معرفى نموده است: «انّ ابراهیم کان امّة قانتاً للّه»

پیام ها

۱- اولیاى خدا، بر اعمال ما نظارت دارند. «لتکونوا شهداء»
آرى، بعضى انسان‏ ها داراى چنان ظرفیّتى هستند که مى‏توانند ناظر تمام اعمال و آگاه به انگیزه ‏هاى انسان‏ ها در طول تاریخ باشند.
۲- در قیامت، سلسله مراتب است. تشکیلات و سازماندهى محکمه‏ى قیامت بگونه ‏اى است که ابتدا ائمّه بر کار مردم گواهى مى ‏دهند، سپس پیامبر برامامان گواه است. «لتکونوا شهداء على الناس و یکون الرّسول علیکم شهیداً»
۳- آزمایش، یک سنّت قطعى الهى است و خداوند گاهى با تغییر فرمان، مردم را امتحان مى‏ کند. «لنعلم من یتبع الرسول...»
۴- پیروى از دستورات دین، مایه رشد و کمال و نافرمانى از آن، نوعى حرکت ارتجاعى است. «ینقلب على عقبیه»
۵ - جز فرمان خداوند، به چیز دیگرى از قبیل، جهت، رنگ، زمان، مکان و شیوه‏ ى خاصّى خود را عادت ندهیم، تا هرگاه فرمانى بر خلاف انتظار یا عادت و سلیقه‏ ى ما صادر شد، بدنبال فرار یا توصیه نباشیم. «لنعلم من یتّبع الرّسول ممن ینقلب على عقبیه»
۶- مقام تسلیم بر افراد عادّى سنگین است: «لکبیرة» و تنها کسانى به این مقام دست مى ‏یابند که هدایت خاصّ الهى شامل آنان شود. «الاّ على الّذین هدى اللَّه»
۷- قوانین و مقررات، شامل زمان‏ هاى قبل نمى‏ شود. اگر امروز فرمان تغییر قبله صادر شد، نمازهاى قبلى صحیح است و از امروز باید به سوى دیگر نماز خواند. «وما کان اللّه لیضیع ایمانکم»
۸ - تمام تغییرات و تحوّلات تکوینى و تشریعى، ناشى از رحمت و رأفت خداوندى است. «لرؤف رحیم»

تفسیر برهان : از محمد بن حسن صفار، از عبد الله بن محمد، از ابراهیم بن محمد ثقفی روایت شده که وی گفت: در کتاب بندار بن عاصم، از حلبی، از هارون بن خارجه، از ابو بصیر، از امام صادق علیه السلام پیرامون تفسیر آیه: «وَکَذَلِکَ جَعَلْنَاکُمْ أُمَّهً وَسَطًا لِّتَکُونُواْ شُهدَاء عَلَی النَّاسِ وَیکُونَ الرَّسُولُ عَلَیکُمْ شَهیدًا» روایت شده که فرمود: ما، شاهدان و گواهان بر حلال و حرامی که نزد مردم است، و آن چه که آنها در آن کوتاهی می ورزند می باشیم.